آیا مصرف زیاد مکمل و ویتامین برای سلامتی مفید است
در حالت کلی و برای افراد سالم و عادی، نیازی به مصرف مکمل و ویتامین نیست؛ چون هر آنچه برای سلامتی به آن نیاز داریم در رژیم غذایی روزانه یافت می‌شود. مصرف مکمل و ویتامین، به‌خاطر پشتوانه علمی و درآمدزایی بالایی که دارد، راه را برای رواج باورهای اشتباه متعددی هموار کرده است.
▪ هرچه مصرف ویتامین و مکمل بیشتر بهتر.
عده‌ای باور دارند هرچه بیشتر مکمل و ویتامین مصرف کنند برای سلامتی‌شان بهتر است. این نوع داروها بدون تجویز پزشک در دسترس عموم‌اند و همین مسئله علت زیاده‌روی در مصرف مکمل و ویتامین‌هاست.
اینها همه در حالی است که این زیاده‌روی‌ها معمولا خطرناک است و کارکرد طبیعی دستگاه‌های بدن را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. طبق اطلاعاتی که انجمن سرطان آمریکا منتشر کرده است، برای مثال، مصرف بیش‌ازحد ویتامین C قدرت جذب مس در بدن را مختل می‌کند (عنصری که برای حفظ کارکرد طبیعی بدن ضروری است) یا مثلا مصرف بیش‌ازحد مکمل فسفر قدرت جذب کلسیم در بدن را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و در بلندمدت، سبب بروز مشکلات دیگری می‌شود.
بدن قدرت دفع دوزهای بالا از مکمل‌ها و ویتامین‌هایی مثل ویتامین D، ویتامین A و ویتامین K را ندارد. تجمع اینها در بدن ممکن است سبب مسمومیت شود. این داروها را خودسرانه زیاد مصرف نکنید.
ضرر و زیان زیاده‌روی در مصرف مکمل و ویتامین محدود به اینها نمی‌شود. مصرف بیش‌ازحد ویتامین C یا مکمل کلسیم، برای مثال، ممکن است پیامدهایی مثل اسهال یا ناراحتی معده داشته باشد. ویتامین D، اگر زیاد مصرف شود، سبب تجمع کلسیم در بدن می‌شود؛ عارضه‌ای که با اصطلاح هایپرکلسمی (Hypercalcemia) یا بیش‌کلسیم‌خونی شناخته می‌شود. این عارضه خود ممکن است به پیامدهایی چون نارسایی کلیوی یا ناراحتی قلبی منجر شود.
▪ اگر کلمه طبیعی روی بسته‌بندی دارو باشد، حتما بی‌خطر است.
درج کلمه طبیعی روی بسته‌بندی یا جعبه مکمل و ویتامین هیچ‌چیز راجع‌به ایمنی یا کارایی آن به ما نمی‌گوید؛ برای مثال، سیانید ترکیبی است طبیعی که گیاه سرخس تولیدش می‌کند. البته منظورمان این نیست که مکمل‌ها یا ویتامین‌ها حاوی سیانید و ترکیبات خطرناک دیگر هستند؛ منظور این است که ترکیبی می‌تواند طبیعی باشد و در عین حال، کشنده و خطرناک.
برخی ترکیبات گیاهان طبیعی خواص دارویی دارند. منتها مسئله به اینجا ختم نمی‌شود و جزئیاتی هست که باید مدنظر قرار داد. مثلا ریشه‌های گل قاصدک (Dandelion) مسهل، اما برگ‌های آن ادرارآورند؛ پس باید ببینید برای مثال کپسولی که تهیه می‌کنید از ریشه‌های گل قاصدک درست شده است یا برگ‌های آن. این کار هم همیشه شدنی نیست.
سؤال دیگری که پیش می‌آید به غلظت ترکیب گیاهی در محصول نهایی ارتباط دارد. اینکه چقدر از این ترکیب گیاهی در داروی مکمل یا ویتامینی که به فروش می‌رسد باقی می‌ماند. متأسفانه در طول فرایند تولید دارو، ممکن است اثری از ترکیب گیاهی باقی نماند یا غلظت آن تا حدی زیاد شود که کارایی‌اش را از دست بدهد.
▪ مصرف هم‌زمان مکمل با دیگر داروها ایرادی ندارد.
اصطلاح طبیعی‌بودن، که برای اشاره به برخی مکمل‌ها و ویتامین‌ها از آن استفاده می‌شود، در کنار دسترسی آسان و بدون نیاز به نسخه پزشک به این مکمل‌های دارویی، باعث شده است عده‌ای به‌اشتباه گمان کنند هیچ‌گونه تداخل دارویی ایجاد نمی‌کنند. واقعیت این است که بخش اعظم این مکمل‌های دارویی حاوی ترکیبات فعالی‌اند که توانایی ایجاد تداخل دارویی را دارند.
مصرف هم‌زمان مکمل‌های دارویی با قرص‌ها و داروهای دیگر ممکن است باعث تقویت یا تضعیف اثر و کارکرد آن داروها شود.
در پژوهشی در سال ۲۰۱۲، آثار متقابلی را که مکمل‌های گیاهی و داروها بر یکدیگر داشتند بررسی کردند. در نتیجه، بیشتر از ۱۴۹۱ فعل‌وانفعال مختلف میان اینها مشاهده شد. عامل بخش اعظم این فعل‌وانفعالات مکمل‌های حاوی منیزیم، مخمر سنت جان (عصاره علف چای)، آهن، کلسیم و کهن‌دار (Ginkgo) بوده‌اند.
به‌خاطر باورهای اشتباه رایج درباره مکمل‌ها، بسیاری درمیان‌گذاشتن مصرف آنها را با پزشک لازم نمی‌بینند. این کار خطرناک است و طبق توصیفاتی که ذکر شد، گاهی پیامدهای مختلفی دارد و سبب ایجاد تداخل دارویی می‌شود. هنگام مراجعه به پزشک، حتما راجع‌به داروهای مکمل مصرفی‌تان صحبت کنید.
▪ مکمل‌های ویتامینی و مواد معدنی حافظ سلامت قلب‌اند.
البته باور به چنین چیزی اطمینان‌بخش است و قوت‌قلب می‌دهد؛ اما باید گفت چندان پایه و اساس علمی ندارد. در سال ۲۰۱۸، فراتحلیلی برای بررسی این باور رایج در دستور کار قرار گرفت. در نتیجه، مشخص شد مکمل‌های محبوب مثل مولتی‌ویتامین‌ها، ویتامین D، کلسیم و ویتامین C هیچ مزیت دائمی برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های قلبی ـ عروقی یا پیشگیری از بروز سکته قلبی و مغزی نخواهند داشت.
طبق نتایج این فراتحلیل، اسیدفولیک، ویتامین‌های B حاوی اسید فولیک، B6 و B12 فقط مکمل‌هایی بوده‌اند که نقش اندکی در پیشگیری از بروز سکته مغزی داشته‌اند.
▪ ویتامین C مصرف کنید تا سرما نخورید.
این باور رایج نیز پایه و اساس علمی درستی ندارد. طبق نتایج پژوهشی که در سال ۲۰۱۳ در این زمینه صورت گرفت، مصرف مکمل‌های ویتامین C در بلندمدت نقشی در کاهش تعداد مبتلایان به سرماخوردگی نداشته است. طبق نتایج این پژوهش، تنها کاری که با مصرف ویتامین C می‌توان انجام داد کاستن از شدت علائم و نشانه‌های سرماخوردگی و کاهش بازه زمانی لازم برای بهبودی و درمان سرماخوردگی است.
علاوه بر آنچه گفته شد، محققان این پژوهش به این نتیجه نیز رسیدند که مصرف مکمل ویتامین C برای بعضی کسانی که در بازه‌های زمانی کوتاه فعالیت شدید ورزشی دارند (مثل دوندگان دوی ماراتون) مفید و ثمربخش است.
▪ مصرف ویتامین D از بروز سرطان پیشگیری می‌کند.
تحقیقات و بررسی‌های بسیاری درباره این باور رایج صورت گرفته است؛ اما هنوز اتفاق‌نظری وجود ندارد که مصرف ویتامین D به پیشگیری از سرطان کمک می‌کند یا خیر.
در پژوهشی مربوط به سال ۲۰۱۸، که بیش از ۲۵هزار مشارکت‌کننده داشت، تأثیر ویتامین D بر کاهش احتمال ابتلا به سرطان را با تأثیر داروهای پلاسیبو (دارونما/ Placebo) مقایسه کردند. در نتیجه، تفاوت خاصی از این لحاظ در میان دو گروهی که مکمل ویتامین D و داروی پلاسیبو مصرف می‌کردند مشاهده نشد.
▪ پروبیوتیک‌ها و پری‌بیوتیک‌ها دوای هر دردی‌اند.
باورهای اشتباه زیادی درباره محصولات و مکمل‌های پروبیوتیک و پری‌بیوتیک در سال‌های اخیر رواج یافته است. دولت‌های کشورهای مختلف پروبیوتیک ها را نوعی ترکیب دارویی تشخیص نداده‌اند. به همین علت، شاهد رواج محصولات حاوی آنها هستیم. اینها همه در حالی است که هنوز مشخص نیست مصرف پروبیوتیک‌ها یا پری‌بیوتیک‌ها دقیقا چه مزایایی دارد و اینکه آیا در بلندمدت با آسیب یا خطری همراه هست یا خیر.
البته سؤالات و تردیدهای محققان درباره این ترکیبات تنها اینها نیستند. هنوز دقیقا مشخص نیست چه نوعی از پروبیوتیک برای سلامتی خوب است و چه نوعی خیر. سؤالات دیگری از این دست هم بسیار است.
اینجا هم باز پای بازاریابی و پویش‌های تبلیغاتی تولیدکنندگان این محصولات در میان است که تحت عناوین مبهم و نامشخصی چون سلامت دستگاه گوارش و نظایر اینها، محصولاتشان را در ابعاد گسترده به مصرف‌کنندگان می‌رسانند.
ناگفته نماند در نتیجۀ برخی تحقیقات مشخص شد مصرف پروبیوتیک برای برخی ناراحتی‌ها مفید است؛ برای مثال، یکی از مزایای مصرف پروبیوتیک کمک به درمان اسهال ناشی از مصرف آنتی‌بیوتیک‌هاست. مزیت دیگر آن کاهش شدت برخی علائم سندروم روده تحریک‌پذیر (Irritable Bowel Syndrome/ IBS) است.
مصرف پروبیوتیک، به‌جز مزیت‌هایی که برای کنترل علائم برخی ناراحتی‌های جزئی دارد، مزیت قطعی دیگر با پشتوانه علمی برای سلامتی ندارد. باید منتظر تحقیقات بیشتر در آینده بود.
▪ مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها عمر را افزایش می‌دهند.
اکسیداسیون (Oxidation) واکنشی شیمیایی است که در پاسخ به بسیاری از اتفاقاتی که در بدن می‌افتد خود را نشان می‌دهد. این واکنش شیمیایی تولیدکننده رادیکال‌های آزاد است که اگر در بدن رها شوند، ممکن است به سلول‌ها و بافت‌های آنها آسیب بزنند. آنتی اکسیدان ترکیبی است که روند اُکسایش را در بدن کند می‌کند.
آنتی‌اکسیدان‌ها شامل موارد زیر میشوند
ویتامین C؛
ویتامین E؛
سلنیوم (Selenium)؛
کارتنوئیدها (مثل بتاکاروتن/ Beta Carotene).
میوه‌ها و سبزیجات از منابع غنی آنتی‌اکسیدان‌ها به شمار می‌روند. از آنجا که مصرف این‌گونه خوراکی‌ها به‌نوعی حافظ سلامتی است، این باور در میان بسیاری رایج شده است که علت اصلی مزیت میوه و سبزیجات آنتی‌اکسیدان موجود در اینهاست.
این در حالی است که تحقیقات صورت‌گرفته در سازمان‌های زیر نظر دپارتمان سلامت آمریکا (NCCIH) پرده از حقایق دیگری برداشته است. اینکه آیا آنتی‌اکسیدان موجود در میوه و سبزیجات است که به حفظ سلامتی کمک می‌کند یا ترکیبات دیگر موجود در این‌گونه خوراکی‌ها؟ شکی در نقش مهم میوه و سبزیجات در پیشگیری از ابتلا به عارضه‌های مختلف نیست؛ اما محققان این پژوهش باور دارند نمی‌توان با قطعیت گفت که آنتی‌اکسیدان موجود در میوه یا سبزی عامل سالم‌بودن این خوراکی‌هاست یا چیز دیگر.
بررسی نقش آنتی‌اکسیدان در پیشگیری از بروز برخی ناراحتی‌های مزمن
مسئله دیگری که در این پژوهش‌ها بررسی شد نقش آنتی‌اکسیدان در پیشگیری از بروز برخی ناراحتی‌های مزمن بود، شامل سرطان، بیماری‌های قلبی ـ عروقی و آب مروارید. در نتیجه، مشخص شد مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها کمکی به کاهش احتمال ابتلا به این بیماری‌ها نمی‌کند.
نقش آنتی‌اکسیدان‌ها در کندکردن روند واکنش‌های اُکسایش در بدن مصرفشان را وسوسه‌انگیز می‌کند؛ با این باور که در نهایت به افزایش طول عمر کمک خواهد کرد. منتها مثل بیشتر مسائل مرتبط با علم پزشکی، این مسئله نیز پیچیده‌تر از آنی است که در نگاه اول به نظر می‌رسد.
برخی شواهد حاکی از آن است که مصرف آنتی‌اکسیدان ممکن است سبب کاهش طول عمر شود؛ نتیجه‌ای که کاملا در تضاد با باور رایج درباره آنتی اکسیدان است. تیم تحقیقاتی کوکران (Cochrane) با بازبینی گسترده اطلاعات دریافتی از بیش از ۲۹۶هزار نفر مشارکت‌کننده به این نتیجه رسیده‌اند. مشارکت‌کنندگان در این بازبینی به ۳ گروه تقسیم‌بندی شدند
کسانی که مکمل آنتی‌اکسیدان مصرف می‌کردند؛
کسانی که داروهای پلاسیبو یا دارونما مصرف می‌کردند؛
کسانی که هیچ دارو یا مکملی مصرف نمی‌کردند.
در نتیجه مشخص شد که خطر مرگ‌ومیر در گروه اول، تا ۱-۰۴ بار بیشتر از دو گروه دیگر است. تیم تحقیقاتی کوکران، با استناد به مدارک و شواهدی که به دست آورده‌اند، مصرف مکمل‌های آنتی‌اکسیدان را توصیه نمی‌کنند، خواه برای مصرف روزانه باشد و خواه برای درمان عارضه یا ناراحتی دیگری.
چرا باورهای اشتباه درباره مکمل‌ها و ویتامین‌ها رایج شده است؟
صنعت تولید مکمل و ویتامین فوق‌العاده عظیم و قدرتمند است. ارزش سرمایه‌های این صنعت تا سال ۲۰۱۶ چیزی حدود ۱۳۲میلیارد دلار برآورد شده بود. برخی بر این باورند این رقم تا سال ۲۰۲۲ از مرز ۲۲۰میلیارد دلار هم عبور خواهد کرد.
فروش مکمل و ویتامین برای تولیدکنندگان آن کار نسبتا راحتی است. کافی است پویش‌های تبلیغاتی‌شان را درست ارائه کنند. قیمت داروهای مکمل و ویتامین چندان زیاد نیست و هرکسی می‌تواند خود را متقاعد کند که احتمال سالم‌تربودن با خوردن این داروها وجود دارد. منتها آیا تمامی آنچه راجع‌به داروهای مکمل و ویتامین گفته می‌شود حقیقت دارد؟ آیا تمامی مزایایی که تولیدکنندگان آن ادعا می‌کنند صحت دارد؟
البته این اظهارنظرها نباید باعث شود اهمیت مصرف مکمل و ویتامین برای عده خاصی از افراد را نادیده بگیریم؛ برای مثال، مرکز پیشگیری و درمان بیماری‌ها در آمریکا (CDC) زنانی را که در سنین بارداری‌اند به مصرف مکمل‌های فولیک اسید تشویق می‌کند، چراکه در این دوران برایشان مفید است. همچنین کسانی که در سرزمین‌های کم‌نورتر کره زمین زندگی می‌کنند به مصرف ویتامین D تشویق میشوند، چراکه برای حفظ سلامتی‌شان لازم و حیاتی است.
مصرف مکمل و ویتامین برای برخی افراد ضرورت دارد. اگر مصرف مکمل یا ویتامین به دستور پزشک متخصص باشد، حتما باید طبق توصیه‌های او عمل کرد.
و در آخر اینکه…
ویتامین‌ها، مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌ها برای حفظ سلامتی لازم و حیاتی‌اند؛ اما معمولا میزان کافی از اینها در رژیم‌های غذایی مختلف یافت می‌شود و دیگر نیازی به مصرف مکمل دارویی نیست. این‌طور به نظر می‌رسد که به‌استثنای ویتامین D و فولیک اسید، مصرف مکمل‌ها و ویتامین‌ها برای افراد بالغ، در بهترین حالت، تأثیر حداقلی خواهد داشت.
بد نیست گاهی با دیدۀ تردید به تبلیغات و وعده‌های شرکت‌های تولیدکننده این محصولات نگاه کنیم. مطمئنا تأمل‌کردن ما را به نتایج بهتری خواهد رساند.
در پایان، یادآوری می‌کنیم که اگر از عارضه یا ناراحتی بخصوصی رنج می‌برید، خودسرانه به مصرف مکمل‌های دارویی و ویتامین‌ها روی نیاورید.
