تغذیه دانشی است که به تامین نیازهای بدن از مواد مغذی توجه داشته و وضعیت تغذیه را در بین اقشار مختلف جامعه از کودکان تا سالمندان و از بیماران تا افراد سالم پایش و ارزیابی می‌کند.
به تازگی و در طی سالیان اخیر عرصه جدیدی در دانش تغذیه انسانی تحت عنوان تغذیه ورزشی مورد توجه متخصصین، مدیران و ورزش‌کاران قرار گرفته است.
در واقع تغذیه ورزشی علاوه بر پایش و ارزیابی تامین مواد مغذی مورد نیاز در گروهی خاص از جامعه تحت عنوان ورزش‌کاران، به ارائه راهکارهای تغذیه‌ای برای افزایش کارایی و عملکرد ورزش‌کاران می‌پردازد.
بر این اساس و برای دستیابی به این هدف والا که نتیجه آن برافراشته شدن پرچم ملی، افزایش حس غرور ملی و همگرایی در اجزای خُرد و کلان جامعه خواهد بود، همکاری نزدیک بین متخصصین علوم ورزشی و متخصصین تغذیه ضروری است.
البته بسیاری از موانع در مسیر رعایت اصول تغذیه ورزشی، ممکن است دستیابی به این اهداف را دشوار سازد که نبود آگاهی تغذیه‌ای کافی از آن جمله است. برای داشتن انتخاب مناسب تغذیه‌ای، یک ورزشکار باید از آگاهی کافی برخوردار بوده و در عین حال به منابع مستند علمی دسترسی داشته باشد.
بر اساس یک مطالعه ۹۷ درصد ورزش‌کاران یک رشته ورزشی مواد معدنی و ۸۸ درصد آنان آب را از جمله مواد مغذی و ضروری به حساب نمی‌آوردند.
در این بین شاید بتوان گفت در بین مباحث تغذیه ورزشی، مصرف مکمل‌های غذایی- ورزشی به دلیل پیچیدگی زیاد، مورد توجه بیشتری بوده و از جمله مباحث چالش‌برانگیز است.
مکمل‌های غذایی- ورزشی
مکمل‌های غذایی – ورزشی محصولاتی هستند که دارای یکی از مشخصات زیر باشند:
تامین یک یا چند ماده مغذی خاص که می‌تواند بر افزایش کارایی ورزشکار در طی ورزش و تمرین موثر باشد
دارا بودن مقادیر زیاد از یک ماده مغذی برای تامین نیاز به آن ماده و یا درمان کمبودهای تغذیه‌ای، نظیر: قرص جوشان ویتامین C و یا مکمل آهن.
تامین یک ماده مغذی و یا ترکیبات خاص در مقادیری که می‌توانند به طور مستقیم عملکرد ورزشی فرد را افزایش داده و یا در بازتوانی هر چه سریع‌تر ورزشکار موثر باشند، نظیر: کافئین، کراتین و گلیسرول.
امروزه مصرف مکمل‌های غذایی- ورزشی رواج بسیاری یافته و به بخشی از زندگی و برنامه روزانه ورزش‌کاران در تمامی سطوح آماتور و حرفه‌ای تبدیل شده است.
میزان شیوع مصرف این مکمل‌ها در نقاط مختلف دنیا از ۹۰-۳۲ درصد در مطالعات مختلف گزارش شده است.
در مطالعه نویسنده این مقاله و همکاران در شهر تبریز، نتایج گواه آن بود که ۴۵ درصد از ورزش‌کاران سابقه مصرف حداقل یک مکمل را داشتند.
عوامل مختلفی بر میزان و تمایل به مصرف مکمل‌ها اثرگذارند که از آن جمله می‌توان به سن، نوع ورزش و در برخی موارد جنس اشاره کرد.
به عنوان مثال مکمل‌هایی که توسط زنان ورزشکار مورد توجه قرار می‌گیرند، اغلب بر کاهش وزن و درصد چربی بدن یا تامین نیاز به مواد مغذی تمرکز دارد.
در حالی‌که مکمل‌های موثر بر افزایش توده عضلانی، بیشتر مورد اقبال مردان ورزشکار قرار می‌گیرد. عواملی بر نیاز به مصرف یک مکمل غذایی- ورزشی موثر هستند که عبارتند از سن، جنس، نوع و شدت برنامه تمرینی، میزان انرژی و مواد مغذی دریافتی و عامل زمان (زمان مناسب برای مصرف یک مکمل.
دسته‌بندی مکمل‌های غذایی- ورزشی
سال‌هاست که ورزش‌کاران و مربیان در خصوص مصرف و یا عدم مصرف مکمل‌ها بر سر یک دو راهی بین فواید و یا خطرات احتمالی این فرآورده‌ها قرار گرفته‌اند و متاسفانه به دلیل نبود ارتباط ساختارمند بین متخصصین تغذیه ورزشی با تیم‌های ورزشی، این روند و ابهام همچنان وجود دارد.
به تازگی موسسه ورزش استرالیا (Australian Institute of Sport) در یک اقدام ارزشمند نسبت به جمع‌آوری مستندات علمی هر یک از ترکیبات و فرآورده‌های مکمل‌ها اقدام کرده است.
نتیجه این مرور موجب طبقه‌بندی تحت عنوان چهارگروه مکمل‌های ورزشی گردیده است که با حروف انگلیسی A، B، C و D مشخص می‌شوند.
از مهمترین مزایای سیستم دسته بندی استرالیا، پرهیز از ارزیابی سیاه یا سفید (بلی یا خیر) در خصوص مکمل‌ها می‌باشد. طبق ارزیابی‌های مبتنی بر بلی یا خیر، یک مکمل غذایی یا به طور کامل مجاز یا غیر مجاز دانسته می‌شود.
اما با به کارگیری سیستم دسته‌بندی در خصوص مکمل‌ها، علاوه بر دسته‌بندی مکمل‌ها، اطلاعات ارزشمندی را در خصوص فواید و مضرات احتمالی هر یک از این محصولات در اختیار ورزش کاران قرار می‌دهد.
در ادامه خلاصه‌ای از دسته‌بندی مکمل‌ها توسط انستیتو ورزش استرالیا ارائه می‌گردد و سپس به ارائه خلاصه‌ای از مستندات علمی موجود در خصوص برخی از محصولات در گروه‌بندی‌های متفاوت می‌پردازیم.
گروه اول: گروه اول یا مکمل‌های مورد تایید اغلب تامین کننده منبعی به هنگام و مفید از انرژی و مواد مغذی در برنامه غذایی ورزشکار بوده و بر اساس آزمون‌های علمی، مصرف آن‌ها در صورتی که بر اساس دستورالعمل و در شرایط مناسب انجام شود، اثرات مفیدی بر عملکرد ورزشی دارد.
البته نباید فراموش کرد که برای مصرف بهینه این گروه مکمل‌ها پیروی از یک برنامه تمرینی صحیح و دقت در زمان مناسب مصرف، برای اثربخشی مورد انتظار امری ضروری است. این گروه مکمل‌ها به سه بخش قابل تقسیم می‌باشند:
بخش نخست- غذاهای ورزشی
این گروه مکمل‌ها به سه بخش قابل تقسیم می‌باشند:
فرآورده‌هایی خاص که به عنوان منابعی از مواد مغذی هستند ولی در برنامه غذایی روزانه و معمول مورد استفاده نمی‌باشند. نظیر نوشیدنی ورزشی، ژل‌های ورزشی، غذاهای مایع، بارهای ورزشی، جایگزین‌های الکترولیت‌ها.
بخش دوم- مکمل‌های پزشکی
این مکمل‌ها اغلب برای درمان کمبودهای مواد مغذی یا درمان عارضه‌های بالینی استفاده می‌شوند. نظیر مکمل آهن، مکمل کلسیم، مولتی‌ویتامین+مینرال، ویتامین D و پروبیوتیک‌ها (میکروب‌های مفید برای سیستم گوارشی و سیستم ایمنی).
بخش سوم- مکمل‌های موثر بر عملکرد
این گروه فرآورده‌ها با هدف افزایش کارایی و عملکرد ورزش‌کاران استفاده می‌شوند.
این مکمل‌ها بهتر است به تنهایی و به طور مجزا مصرف شوند تا از اثربخشی یا عوارض احتمالی هر یک از آن‌ها بتوان آگاه شد.
همچنین توصیه و مصرف این فرآورده‌ها نیاز به ارزیابی اولیه دارد و به همین دلیل بهتر است تحت نظر متخصص تغذیه ورزشی مصرف و میزان آن تعیین گردد.
این مکمل‌ها شامل مواردی نظیر کافئین، بتاآلانین، بیکربنات، کراتین و عصاره چغندر قند می‌باشد.
