بروز سالانه جهانی سالک ۵/۱-۱ میلیون نفر است .لیشمانیوزبیماری انگلی است که توسط گونه ها مختلف تک یاخته ای بنام لیشمانیا ایجاد می شود . این بیماری در ۸۸ کشور جهان که اکثرا کشورهای حال توسعه هستند دیده می شود .
لیشمانیوز توسط نیش گونه هایی از پشه خاکی منتقل می گردد وممکن است به یکی از اشکال لیشمانیوز پوستی (سالک)،لیشمانیوز احشایی (کالاآزار ) ولیشمانیوز پوستی – مخاطی دیده شود .
در بعضی مناطق ایران جوشگاه یا زخم فعال سالک در ۹۰% کودکان تاسن ۱۵ سالگی دیده می شود .
انگل عامل بیماری بر اثر نیش انواع گوناگون پشه هایی ریزی که به پشه خاکی یا پشه کوری معروف اند انتقال پیدا میکند .
معمولا در نواحی باز بدن ونقاطی که بیشتر در معرض گزش پشه است بروز میکند ،گرچه ضایعه در هر نقطه ای از بدن ممکن است دیده شود . اما نقاط پرموی بدن از جمله سروهمچنین نواحی مخاطی کمتر دچار بیماری می شود .
انواع سالک سالک به دو شکل شهری وروستایی تقسیم می شود . نوع شهری یا نوع خشک سالک ،سالک بوسیله لیشمانیا تروپیکا ونوع روستائی یا نوع مرطوب بیماری لیشمانیا ماژور ایجاد می شود . این دو بیماری سالک تقریبا از هم متمایزند .
شکل خشک
شکل خشک بیماری سالک با یک جوش قرمزرنگ معمولا حدود ۸تا۱۰ ماه بعد از گزش پشه در محل گزش شروع می شود. میزبان این نوع بیماری انسان است . بعد از گذشت چند هفته یا چند ماه جوش اولیه فعال شده ورشد میکند ودر این حالت ضایعه یا ضایعات بزرگتر می شود واطراف آن را هاله قرمزی رنگی می گیرد که کم کم قوام آن سفت می شود .
باگذشت زمان ضایعه نرم ترشده ومایعی شفافی ترشح میکند وبتدریج ضایعه بصورت زخم باز در می آید .
زخم نوع خشک درد ندارد وممکن است با خارش مختصری همراه باشد . گره های لنفاوی اطراف زخم ممکن است کمی متورم ودرد ناک شود . زخم بتدریج ازوسط شروع به بهبود میکند وبعد از گذشت حدود ۱-۲ سال کاملا بهبود می یابد وجوشگاهی با حدود مشخص وفروفته با حاشیه ای نامنظم بجای میگذارد .
ممکن است از اطراف جوشگاه یک زخم قدیمی ، ضایعه جدیدی شروع به پیشرفت کند . این نوع ضایعه رسیدوانس نامیده می شود وشکل راجع بیماری است .
در این ضایعات انگل به ندرت یافت می شود .تعداد ووسعت ضایعات در سالک نوع خشک معمولا محدود وکمتر ار نوع مرطوب است .بنابراین توصیه سازمان جهانی بهداشت درمان این ضایعات را به منظور جلوگیری از انتشار بیماری باید در اسرع وقت آغاز نمود .
کانون اصلی آن در ایران شهرهای مشهد ،کرمان ، بم ،یزد ،اصفهان می باشند .
شکل مرطوب در این نوع سالک معمولا دوره نهفتگی بیماری کوتاه تر است وبه چند هفته تا ۲ ماه میرسد . زخم نوع مرطوب با التهاب حاد شروع وبتدریج اطراف زخم پرخون شده که ممکن است با عوارضی از قبیل تورم ،عفونت ، التهاب در مسیر لنف وتورم غدد لنفاوی اطراف وحتی تب همراه شود .
سالک نوع مرطوب معمولا بعد ازگذشت ۴ تا ۶ ماه با بجای گذاشتن جوشگاه خود بخود بهبود می یابد . میزبان این شکل سالک جوندگان از قبیل موش های صحرایی بخصوصی هستند وپشه خاکی انگل را از میزبان جونده به انسان منتقل میکند .
تعداد ضایعات در سالک مر طوب متعدد وحتی گاهی به صدها عدد می رسد و وسعت ضایعات نیز بیش تر است . ایمنی ضایعه سالک چه بصورت ابتلا ناشی از گزش پشه وچه بصورت تلقیح لیشما نیزاسیون وقتی بهبود پیدا کرد باعث مصونیت دائمی در مقابل عفونت های بعدی می شود .
بهبودی معمولا با ایجاد واکنشهای ایمنی تاخیری همراه است که آزمون پوستی لیشانین از آن جمله است . از آزمون پوستی لیشمانین بعنوان آزمون غربالگری در این بیماری استفاده می شود بدین معنی که در اکثریت افرادی که بهبود می یابد این آزمون پوستی مثبت می گردد . برای انجام این آزمون ۱/۰ سی سی از مایع لیشمانین بصورت داخل جلدی تزریق باشد ۷۲-۴۸ ساعت بعد ا ز تزریق ثبت می گردد که اندازه سفتی بیش از ۵ میلی متر مثبت تلقی می شود .
درمان سالک معمولا بیماری خود بخود بهبود یابنده است ولی اثر یا جوشگاه آن برای همیشه باقی میماند . در نوع خشک بیماری چون مخزن بیماری انسان های آلوده هستند وبه منظور محدود کردن سرایت بیماری در تمامی موارد درمان هرچه سریع تر توصیه می شود . اما در نوع مرطوب سازمان جهانی بهداشت توصیه میکند که اگر ضایعات کوچک وبه تعداد کم در نواحی پوشیده بدن هستند نیازی به درمان ندارند .
درمان اصلی سالک در حال حاضر تر کیبات ۵ظرفیتی آنتیموان (گلوکانتیم وپنتوستام ) است . این داروها گران قیمتند ، نیاز به تزریقات مکرر دارند وبعضا با اثرات جانبی همراه می باشند .
اگر ضایعات کوچک وبه تعداد کم ودر نواحی غیر از صورت وروی مفاصل باشند ،هقته ای ۱بار آمپول گلوکانتیم به صورت موضعی در اطراف ضایعه تزریق می شود .
در ضایعات بزرگ ومتعدد گلوکانتیم به صورت داخل عضلانی به مدت ۲ هفته در نوع مرطوب و هفته در نوع خشک تجویزمی گردد .
عوارض جانبی نادر است وشامل درد محل تزریق ،بی اشتهایی، تهوع واستفراغ ، بی حالی ، درد عضلانی ،سردرد وخواب آلودگی می باشد . در اثر تجمع دارو در بدن ممکن است تغییرات نوار قلب دیده شود که نیاز به قطع موقت دارو دارد .
مصرف آن در خانم های باردار یا شیرده وافرادی که نارسایی قلبی یا کلیوی یا کبدی دارند توصیه نمی شود .
از کرایو تراپی (سرمادرمانی ) نیز دردرمان ضایعات محدود وکوچک سالک استفاده می شود که می تواند به تنهایی یا توام با تزریق موضعی گلوکانتیم هر ۲ هفته یک بار انجام شود .
پیشگیری بهترین راه پیشگیری از سالک ایجاد مانعی در برابر گزش پشه ناقل بیماری است . استفاده از حشره کشها ودور کننده های حشرات وپوشاندن بدن در مواقع مسافرت به مناطق بومی می تواند تاحدودی از گزش پشه وبروز بیماری پیشگیری کند .
از بین بردن موشها صحرایی که ناقلین سالک مرطوب هستند نیز به کنترل بیماری کمک خواهد کرد .
تاکنون واکسن های متعددی در نقاط مختلف جهان بر علیه لیشمانیوز مورد ارزیابی قرار گرفته است ولی متاسفانه در حال حاضر واکسن موثری بر علیه این بیماری وجود ندارد .
تولید وارزیابی واکسن لیشمانیوزدر ایران ، سال ها قبل با همکاری جوامع علمی داخلی وبیت المللی تحت نظارت سازمان جهانی بهداشت شروع شده است وتااکنون واکسن هایی مورد ارزیابی قرار گرفته اند . نتایج این کار آزمایی هایی مورد نشان می دهد که این واکسن ها کاملا بی خطرند ولی اثر بخشی لازم را ندارند ونیاز به ادامه پژوهش در این زمینه وجود دارد .
لیشمانیزاسیون نوعی واکسیناسیون است که در انگل لیشمانیای زنده عفونت زا به فرد سالم تلقیح می شود وبه صورت مصنوعی زخم سالک در ناحیه پوشیده ای از بدن ایجاد می گردد .
زخم ایجاد شده معمولا در مدت کوتاهی با بر جای گذاشتن جوشگاه دائمی بهبود می یابد وبعد از بهبودی زخم، فرد در مقابل عفونت بعدی مصون می باشد . بندرت زخم بزودی بهبودی پیدا نمیکند ودرمان ضرورت می یابد .
